Kada postoji pravo na nužnu odbranu?
22 Apr 2024 08:01
Broj posjetilaca: 18
Piše: Magdalena Petrovska
Jedan od najstarijih instituta krivičnog prava je nužna odbrana, koja se javila kao reakcija na potrebu da se obezbijedi neposredna zaštita i odbrana svog pravnog dobra od istovremenog ili neposredno predstojećeg protivpravnog napada.
Od mnogih ljudskih prava, od kojih su neka klasifikovana kao prirodna, izdvaja se pravo na život, koje ima prirodnu pravnu osnovu i čija je glavna svrha život pojedinca. Prema članu 10 Ustava Republike Svjeverne Makedonije, život pojedinca je nepovrediv, a to ukazuje na zaštitu njegovog života od rođenja do smrti. Ljudski život pored zaštite koju uživa na unutrašnjem, nacionalnom nivou, uživa i zaštitu na međunarodnom nivou.
Odgovornost svakog pojedinca je da se suzdrži od ugrožavanja i nanošenja povrede tuđem životu, a contrario svako protivzakonito ponašanje, koje se sastoji od napada, povrede ili ugrožavanja života ljudi, rezultira ispunjenjem suštine krivičnog djela, za koje je propisana odgovarajuća sankcija.
Pravna teorija i filozofija prava se usaglašavaju da se nužna odbrana tretira kao pravo, ali i kao dužnost. Postepeni istorijski razvoj i značaj samo u situacijama opasnim po život doveo je ovaj institut na pijedestal gdje je dozvoljen protiv svih nezakonitih radnji, usmjerenih na povredu svakog pravnog dobra pojedinca.
Krivičnim zakonikom Crne Gore je propisano da je nužna odbrana osnov koji isključuje postojanje krivičnog djela, odnosno djelo učinjeno u nužnoj odbrani nije krivično djelo.
Napad se definiše kao nezakonita radnja koja ima za cilj ugrožavanje pravnog dobra. Može biti aktivna, posredna, neposredna, u vidu upotrebe sredstava za postizanje cilja, u vidu propuštanja. Predmet napada može biti svako pravno dobro. To može biti: život, sloboda, imovina itd. Da bi postojao osnov putem kojeg se isključuje postojanje krivičnog djela, neophodno je da nužna odbrana treba da bude srazmjerna napadu. To znači da nužna odbrana ne postoji u slučaju kada vas neko napadne pesnicama, vi ga oborite i pucate u njega iz vatrenog oružja ili mu nanesete povrede oštrim ili tupim predmetom.
Ispunjenje ključnih kriterijuma dovodi do definisanja i opravdanja nužne odbrane u cjelini, a ključni kriterijumi su: da postoji pravi napad, da postoji proporcionalnost između intenziteta napada i intenziteta odbrane i nemogućnost izbjegavanja napada. Napad treba da bude stvaran, a ne fiktivan. Intenzitet napada i odbrane treba da bude proporcionalan, odnosno što je veći što je intenzitet napada, veći će biti intenzitet odbrane. Ograničeno je na odbijanje napada. Drugi kriterijum je nemogućnost izbegavanja napada, pa je napadnuti prinuđen da se brani.
Takođe, nužna odbrana je reakcija u vidu odbijanja napada od sebe ili od svog dobra u slučaju kada je on neizbježan.
Odbrana takođe mora biti istovremena sa napadom – predstojećim, započetim, produženim ili privremeno suspendovanim. Odbrana mora biti apsolutno neophodna, jer svaka osoba koja je napadnuta ima pravo da se brani. Ako izvršilac koristi sredstva koja se ne smatraju neophodnim za odbijanje napada, takva situacija se neće smatrati nužnom odbranom.
U vezi sa prekoračenjem granica nužne odbrane, napadnuti nema neograničeno pravo da se brani. Njegovo pravo je ograničeno intezitetom napada. Intenzitet odbrane odgovara intenzitetu napada. Te je i Krivičnim zakonikom Crne Gore predviđeno da u slučaju kada je učinilac prekoračio granice nužne odbrane, može se blaže kazniti, ako je prekoračanje učinio usljed jake razdraženosti ili prepasti izazvane napadom, a može se i osloboditi od kazne.
Prekoračenje nužne odbrane znači zakoračiti na teritoriju ilegala, tako da će se radnja napadnutog tretirati kao drugo krivično djelo. Duševno stanje napadnutog je fakultativna okolnost za ublažavanje kazne, a jaka iritacija fakultativni osnov za oslobađanje od kazne. Takve situacije sud utvrđuje uz pomoć vještačenja. Ako se napadnuti koncentriše na odbijanje napada, a da se odbrana ne transformiše u odmazdu napadaču, zakon to definiše kao prekoračenje neophodne odbrane i naziva višak (ekces) nužne odbrane.
Višak (ekces) može biti intenzivan i obiman. Intenzivan eksces postoji kada je intenzitet odbrane neadekvatan napadu, a ekstenzivni eksces postoji kada se neko brani od napada koji još nije započeo ili se odbrana nastavlja i nakon što je napad završen.