Pravna usklađenost i rodna ravnoteža u digitalnom sektoru: Intervju sa dr Andrejom Mihailović

  30 Jun 2025 09:54

  Broj posjetilaca: 4

Piše: Sara Marković

Imali smo priliku da sa dr Andrejom Mihailović, saradnicom u nastavi na Pravnom fakultetu UCG i predsjednicom organizacije “Women4Cyber Montenegro” govorimo o usklađivanju Crne Gore sa evropskim regulativama, značaju edukacije i prisustvu žena u ovom sektoru i mnogim drugim aktuelnim temama vezanim za cyber bezbjednost i AI tehnologije.

1. Na koji način razvoj vještačke inteligencije utiče na pravnu zaštitu ličnih podataka? Da li su postojeći zakoni u Crnoj Gori dovoljni da odgovore na izazove koje AI postavlja u ovoj oblasti?

Razvoj vještačke inteligencije u značajnoj mjeri utiče na pravne standarde zaštite ličnih podataka, jer uvodi nove oblike obrade koji nisu obuhvaćeni tradicionalnim zakonodavnim pristupima. AI sistemi danas funkcionišu tako da ne samo analiziraju postojeće podatke, već i kreiraju nove informacije na osnovu obrazaca, ponašanja i interakcija korisnika. Ova tzv. inferencijalna obrada omogućava algoritmima da izvode zaključke o identitetu, preferencijama ili potencijalnom ponašanju pojedinaca, nerijetko bez njihove izričite saglasnosti. Dodatno, mnogi modeli vještačke inteligencije treniraju se na velikim skupovima podataka koji mogu sadržavati lične ili osjetljive informacije, često bez jasnih mehanizama informisanog pristanka, ograničenja svrhe obrade ili prava na brisanje, što postavlja ozbiljna pitanja u pogledu zakonitosti i transparentnosti.

U tom kontekstu, važeći crnogorski zakon o zaštiti podataka o ličnosti, koji se još uvijek oslanja na okvire bivše Direktive 95/46/EC, ne sadrži ključne instrumente koje savremeni evropski standardi – poput Opšte uredbe o zaštiti podataka (GDPR) – jasno propisuju. U praksi to znači da crnogorski pravni sistem ne prepoznaje specifične izazove automatizovanog odlučivanja, ne garantuje pravo na objašnjenje algoritamske odluke, niti uključuje principe kao što su „privatnost po dizajnu i po defaultu“, koji su od izuzetne važnosti u arhitekturi AI sistema. Takođe, ne postoji regulatorni okvir koji bi nadzirao kako se AI rješenja implementiraju kada je riječ o obradi ličnih podataka, niti su uspostavljeni mehanizmi prethodne procjene uticaja na zaštitu podataka kod visokorizičnih digitalnih sistema.

Zaključak je da trenutni pravni okvir u Crnoj Gori nije u potpunosti osposobljen da odgovori na kompleksnost i dinamiku koju AI donosi u domenu zaštite podataka. Međutim, upravo tu leži prostor za proaktivno djelovanje kroz donošenje novog zakona usklađenog sa GDPR-om, izradu posebnih protokola za AI obradu, kao i kroz jačanje institucionalnih kapaciteta Agencije za zaštitu podataka i drugih relevantnih tijela. Takva normativna modernizacija ne bi predstavljala samo formalno usklađivanje, već bi omogućila izgradnju povjerenja građana i osigurala da AI tehnologije u Crnoj Gori budu korišćene na način koji je pravno održiv, etički odgovoran i tehnološki napredan.

2. U kojoj mjeri Crna Gora prati evropske trendove i regulative kada je riječ o pravnoj i etičkoj regulaciji AI tehnologija?

Vještačka inteligencija sve manje pripada isključivo domenu inženjerskog diskursa, a sve više postaje ogledalo naših regulatornih prioriteta, institucionalne zrelosti i vrijednosnog kompasa. Crna Gora, iako još uvijek bez posebnog zakonskog akta koji bi obuhvatio sve aspekte razvoja i primjene AI tehnologija, demonstrira spremnost da prati i prihvati evropske pravne standarde u digitalnoj sferi. Zatvaranje Poglavlja 10 – Informaciono društvo i mediji u decembru 2024. godine predstavlja ne samo tehnički korak u pregovaračkom procesu, već i signal da su domaći institucionalni kapaciteti sazreli za dalju pravnu artikulaciju savremenih tehnologija.

U samom središtu evropskog regulatornog odgovora nalazi se AI Act, zakon koji po svojoj strukturi i dometu predstavlja presedan u savremenom pravnom pejzažu. On vještačku inteligenciju razvrstava prema stepenima rizika koje njena primjena može proizvesti po ljudska prava, bezbjednost i društvenu stabilnost. Poseban režim propisan je za tzv. sisteme visokog rizika – one koji se koriste u oblastima obrazovanja, zapošljavanja, migracija, zdravstva i upravljanja infrastrukturom. Zabrana socijalnog bodovanja, na primjer, ne odnosi se samo na sam čin rangiranja građana po ponašanju ili podobnosti, ona se tiče i algoritamske pristrasnosti kao suptilne, ali duboko razorne pojave koja može proizvesti sistemsku diskriminaciju, učvrstiti stereotipe i narušiti načelo jednakosti pred zakonom.

Usklađivanje sa AI Act-om ne bi trebalo da se sagledava kao administrativna obaveza proistekla iz pregovaračkog poglavlja, već kao mogućnost da Crna Gora definiše vlastitu viziju regulacije vještačke inteligencije koja je istovremeno odgovorna, funkcionalna i kulturno ukorijenjena. Uspostavljanje domaćih etičkih tijela, izrada smjernica za primjenu AI u javnoj upravi i uključivanje mladih istraživača u regulatorne procese, može oblikovati normativnu kulturu koja neće biti refleksna, već anticipativna.

U epohi u kojoj tehnologija oblikuje norme brže nego što norme oblikuju tehnologiju, Crna Gora ima priliku da postane primjer kako se mala jurisdikcija može kretati velikim koracima – pod uslovom da pravo ostane korak ispred algoritma, a čovjek u središtu svakog digitalnog sistema.

3. Kao predsjednica organizacije Women4Cyber Montenegro, možete li nam reći koliko su žene trenutno zastupljene u ovoj oblasti u Crnoj Gori i da li primjećujete rast interesovanja među djevojkama i ženama u ovom sektoru?

Jedan od najkompleksnijih izazova savremenog digitalnog društva jeste rastuća izloženost žena različitim oblicima rodno zasnovanog nasilja u online prostoru. Od digitalnog uznemiravanja i neovlašćenog širenja intimnih sadržaja, preko seksualizovanih prijetnji i manipulacije podacima, pa sve do sofisticiranih oblika digitalnog nadzora, žene se i u virtuelnom okruženju suočavaju sa obrascima viktimizacije koji zahtijevaju pažljivo pravno, institucionalno i edukativno adresiranje. Sajber bezbjednost, ukoliko želi da bude relevantna i društveno odgovorna, mora uključiti i rodnu dimenziju bezbjednosti kao integralni dio svoje arhitekture.

Upravo iz tog razloga, podizanje svijesti i osnaživanje žena i djevojaka za aktivno učešće u digitalnom sektoru predstavlja strateški prioritet organizacije Women4Cyber Montenegro. Iako žene na nivou Evropske unije čine oko 24 odsto radne snage u sektoru sajber bezbjednosti, u zemljama Zapadnog Balkana još uvijek ne postoje precizni podaci koji bi kvantifikovali njihovu zastupljenost. To ne umanjuje činjenicu da u Crnoj Gori svjedočimo sve većem broju žena koje biraju ovu oblast kao svoj profesionalni pravac – od informacionih sistema i digitalnog prava, do forenzike, upravljanja incidentima i normativne regulacije vještačke inteligencije.

Naš rad se temelji na stvaranju konkretnih prilika za profesionalno osnaživanje žena i djevojaka. Kroz organizovanje mentorskih programa, tematskih obuka, panel-diskusija i okruglih stolova sa donosiocima odluka, stvaramo prostor za razmjenu iskustava, generisanje preporuka i oblikovanje javnih politika koje uzimaju u obzir potrebe i glas žena. Posebno smo ponosne na našu mrežu cyber ambasadorki, među kojima se nalazi i druga generacija mladih ambasadorki – djevojke koje ne samo da razvijaju tehničke vještine, već i aktivno učestvuju u podizanju svijesti među vršnjacima o digitalnim pravima, privatnosti i odgovornom ponašanju na internetu.

Kroz različite projekte – od edukativnih programa za srednjoškolke i studentkinje, preko kampanja posvećenih borbi protiv digitalnog nasilja, do takmičenja iz oblasti forenzike i sajber bezbjednosti – cilj nam je da se znanje, pristup tehnologiji i mogućnost odlučivanja ravnomjerno raspodijele. Naš pristup nije kvotni, već suštinski: radimo na promjeni kulture, percepcije i strukture sajber sektora.

Međunarodno priznanje koje smo dobile na prošlogodišnjoj dodjeli nagrada Gamechanger, u kategoriji Women Equality, dodatno potvrđuje značaj našeg rada i stratešku vrijednost rodno osviještenog pristupa digitalnoj bezbjednosti. Ova nagrada ne predstavlja kraj, već podsticaj da još snažnije nastavimo sa osnaživanjem žena kroz edukaciju, umrežavanje, vidljivost i stvaranje održivih profesionalnih puteva.

Vjerujemo da sajber bezbjednost ne može biti u potpunosti funkcionalna bez ravnopravnog učešća žena. Naš cilj nije da ih simbolično uključimo, već da im omogućimo da budu liderke, inovatorice i nositeljke promjena u oblasti koja oblikuje našu svakodnevicu, institucionalnu stabilnost i digitalnu budućnost.

4. U cilju edukacije djevojčica, nedavno ste predstavili ilustrovanu knjigu “Cyber princeza Eli@ i magični algoritam”. Možete li nam ukratko reći nešto više o Eli i kako je ta ideja nastala?

Knjiga Cyber princeza Eli@ i Magični algoritam nastala je kao plod zajedničkog rada mene i ilustratorke Mire Radović Milić, koja je oblikovala vizuelni identitet junakinje, digitalnog svijeta i ključnih elemenata Elijine avanture. Ilustracije su pažljivo osmišljene kako bi bile jasne, zanimljive i edukativne – i kako bi približile apstraktne digitalne pojmove dječijoj publici.

Elia je desetogodišnja djevojčica iz pametnog kraljevstva Kibernija, gdje sve funkcioniše putem algoritama, kodova i digitalnih mreža. Kada iz sistema nestane Magični algoritam, koji služi kao zaštitni mehanizam kraljevstva, Elia kreće u potragu kako bi ga pronašla i obnovila sigurnost digitalnog svijeta. Na tom putu koristi znanje iz programiranja, šifrovanja i logike. Prati je Lumi, digitalni leptir i AI pomoćnik, koji unosi zabavne komentare i pomaže joj da prepozna digitalne prijetnje.

Knjiga je namijenjena prvenstveno djevojčicama, jer su one i dalje manje zastupljene u tehničkim oblastima, a istovremeno više izložene rizicima u digitalnom prostoru. Mnoge djevojčice nemaju pristup edukativnim sadržajima koji ih motivišu da se bave tehnologijom, niti imaju uzore s kojima mogu da se identifikuju. Elia je stvorena upravo kao pozitivan primjer – pametna, radoznala i odlučna junakinja koja pokazuje da djevojčice itekako mogu da razumiju tehnologiju i da budu liderke u digitalnom okruženju.

Knjiga funkcioniše kao alat za učenje, na kraju svakog poglavlja nalaze se zadaci iz sajber bezbjednosti, kriptografije, binarnog koda i digitalne pismenosti, tako da djevojčice aktivno učestvuju u radnji tako što rješavaju zagonetke, dešifruju poruke i savladavaju osnovne bezbjednosne koncepte.

Reakcije djevojčica bile su izuzetno pozitivne. Na promocijama knjige su dolazile obučene kao Elia, sa puno entuzijazma i interesovanja. Postavljale su konkretna pitanja, donosile riješene zadatke i tražile još. Takav prijem nam je potvrdio da postoji istinska potreba za ovakvim sadržajem i da su djevojčice spremne da ga prihvate i koriste. Cyber princeza Eli@ i magični algoritam je prvi korak u širem obrazovnom programu koji će uključivati nastavke knjige, radionice, dodatne zadatke i digitalne resurse za škole i roditelje. Cilj nam je da kroz ovaj pristup djevojčicama omogućimo da razviju digitalne vještine, osjećaj sigurnosti i povjerenje u sopstvene sposobnosti. Elia ne štiti samo algoritam već brani ideju da svaka djevojčica ima pravo da zna i stvara u svijetu koji oblikuje našu budućnost.