Istorijat i razvoj ideje o podjeli vlasti u Rimskoj republici: Poređenje sa modernim shvatanjima podjele vlasti

  29 May 2024 15:46

  Broj posjetilaca: 115

Piše: Magdalena Petrovska

Jedna od najvećih vrijednosti čovječanstva je nastanak zakonitosti i njeno dalje uspostavljanje kao osnovnog principa savremenih pravnih demokratskih sistema, na kojima se gradi politički i pravni sistem. Ovaj pravni termin označava zakonitost zasnovanu na zakonu i poštovanje zakona. Za postojanje države, zakonitost je od velikog značaja, jer iz nje proističe državna vlast. Institucionalizovan oblik moći je autoritet. Kao nosioci građanskog suvereniteta, građani daju svoj izborni glas odgovarajućem kandidatu na izborima, sa ciljem postavljanja nadležnih funkcionera na čelu države. Da bi se značajno olakšalo upravljanje i spriječila koncentracija moći u jednom centru, pristupa se podjeli vlasti, kojom se uspostavlja sistem provjere i ravnoteže.

Početak i razvoj ideje o podjeli vlasti ima dugu istoriju, zasnovanu na potrebi da se ograniči državna vlast i postigne ravnoteža, kako bi ona nesmetano funkcionisala. U osnovi ove ideje je princip podjele vlasti, odnosno razlikovanja i razdvajanja funkcija državne vlasti. Geneza ovog principa kreće se ritmički iz jedne faze u drugu, od izolacije i nadmoći do saradnje svih grana vlasti, pri čemu svaka ima odvojena i nezavisna ovlašćenja u svojoj oblasti upravljanja. Svijest i dalje istraživanje razvoja principa podjele vlasti predstavlja podsticajan izazov za dalju demontažu ove ideje. Značajan doprinos i afirmacija u ovoj pravnoj sferi su stvaralačke i praktične misli  Aristotela, Platona, Loka, Monteskjea i Medisona.

Osvrnućemo se na teoriju i praksu jedne od najstarijih civilizacijskih građevina – Rimske republike, čija organizacija vlasti potiče od fundamentalne ideje helenističkog filozofa Polibija. On prvobitno govori o rimskom ustavu i neizvjesnoj podjeli državnih funkcija između zasebnih organa. Prvi put se proglašava „mješoviti ustav“ u kome će postojati „fleksibilna podjela vlasti“ u Rimskoj republici. Smatra se da je nastao 509. godine prije nove ere i da je trajao do 27. godine prije nove ere, odnosno u periodu kasnog 6. vijeka, kada je propalo poslednje rimsko kraljevstvo, do prvog veka nove ere, rađanjem rimskog principata, nova rimska monarhija, koju je osnovao prvi rimski car Oktavijan Avgust.

U njegovom djelu „Istorija“, Polibije, tema analize su okviri rimske politike, izgrađeni običajima, zakonima i ustavom. Rimski ustav, o kome je reč u analizi je ustav u materijalnom smislu, koji stavlja tačku na neograničenu kraljevsku vlast, uspostavljenu u Rimskoj republici, a to dovodi do uspostavljanja nove državne organizacije. Formiranje republike i njeno uređenje znači novi početak i ulazak u novu eru, demokratsku eru, u kojoj je narod nosilac suvereniteta i stožer vlasti. Ovaj bezvremenski primjer podstakao je Francusku u 18. vijeku da odbaci monarhiju, ukinuvši neograničenu moć Krune, usmjeravajući Francusku ka republikanskom državnom sistemu. Štaviše, današnji Ustav Ujedinjenog Kraljevstva zasnovan je na Polibijevom ustavu.

Vrijedi istaći da su mnoge prošle i današnje značajne transformacije u vezi sa organizacijom vlasti zasnovane na konceptima stvorenim tokom Rimske republike. Uporedni metod nalazi široku primjenu u savremenoj ustavnopravnoj teoriji proučavanjem istorijskih ustava, kako bi se došlo do novih ustavnih ideja za razvoj modernih ustava.

Polibije tvrdi da je rimski Ustav prirodna tvorevina – odraz društveno-političkih prilika u rimskom društvu i odraz kreirane politike u republici. Ključni izvori ovog akta su pisana tumačenja: zapisi, pločice i papirus, a pored njih ključna je i ustavna tradicija, posebno u kasnom periodu republike. Ustavnu tradiciju čine nepisana pravila i običaji. Pošto se smatra pisanim i nepisanim ustavom, on poprima karakter engleskog običajnog prava i podsjeća na savremeni politički sistem Ujedinjenog Kraljevstva.

Pet vjekova postojanja pozicioniralo je rimski Ustav da se prilagodi promenama. Predviđanje promjena, fleksibilnost i praćenje novih uslova javlja se u poslednjem periodu trajanja republike, kada se suočava sa ogromnom političkom krizom, građanskim ratovima.

Podjela i organizacija vlasti u Rimskoj republici

Polibije teži organizaciji vlasti u Rimskoj republici i konceptu „mješovitog“ ustava, nezavisnog od volje zakonodavca. U vrijeme Rimske republike vlast je bila podijeljena na tri segmenta: 1. magistrati (konzuli ) 2. senat 3. skupštine građana.

Cilj je balans snaga i decentralizacija vlasti.

Skupštine daju demokratski karakter republike i imaju ulogu zakonodavaca, sudija i birača sudija. Njihov sastav uključuje kurijatske, centurijatske i tributske komitete.

Senat je predstavljao savjetodavno tijelo, političkog lidera i izdavao podzakonske akte kao što su uredbe, izvještaji, rezolucije i bio je sastavljen od plebejskih i patricijskih magistrata.

Magistrat je predstavljao tijelo nosilaca visokih funkcija – magistrata, koji se dalje dijele na konzule, pretore, cenzore, edile, kvestore, tribune i diktatore.

Prema Polibiju, kao suverniku Platona i Aristotela, postoji šest oblika vladavine, od kojih su tri ispravna, a tri netačna , aristokratiju i demokratiju, dok monarhiju, oligarhiju i ohlokratiju smatra nepravilnim oblicima. On tvrdi da se transformacije stalno dešavaju, kako pravilni oblici postaju nepravilni i obrnuto. On napominje da se prvo pojavila monarhija koja prerasta u kraljevinu, koja se pretvara u tiraniju, da bi na kraju propala i aristokratija se rađala od vrućine. Iz aristokratije se rađa oligarhija, a kada narodni gnev savlada nesposobne vođe, nastaje demokratija iz koje nastaje ohlokratija.

Analizom možemo utvrditi da je organizovana vlast u Rimskoj republici bila funkcionalna u vrijeme njenog postojanja, i da je ostavila lični pečat koristi i prednosti za savremene političke sisteme; kao i princip smjene nesposobnih funkcionera, princip javnog i slobodnog obavljanja funkcija, sistem kočnica, ravnoteža i veto, nadzor na radu…

Ideja fleksibilne podjele vlasti i mješovitog ustava Polibija danas je arhaični model, čije karakteristike opisuju savremene koncepte organizacije vlasti u uspješnom, modifikovanom obliku.

Podela vlasti u Sjevernoj Makedoniji – inkorporirana moderna i modifikovana forma Polibijevog arhaičnog modela

Osnova demokratske države je dobra organizacija vlasti, koja podrazumijeva odnos između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Ustavom utvrđen odnos između izvršne i zakonodavne vlasti je od velikog značaja, jer na njemu počiva politički sistem. Tri tipa vlasti funkcionišu nezavisno jedna od druge i bez miješanja u nadležnosti jedne druge, ali je njihova saradnja ključna za dobro funkcionisanje države.

Sjeverna Makedonija je suverena, nezavisna, demokratska i socijalna država.

U Sjevernoj Makedoniji, nosilac zakonodavne vlasti i predstavnik građana je Sobranje. Njegov sastav određuju građani, koji na (redovnim/vanrednim) parlamentarnim izborima dodjeljuju mandat izabranim poslanicima. Njene nadležnosti su: raspisivanje referenduma, donošenje ili izmjena ustava, donošenje državnog budžeta i završnog računa, utvrđivanje javnih dažbina, potvrđivanje međunarodnih akata i sporazuma, proglašavanje vanrednog stanja, odlučivanje o proširenju državnih granica, donošenje državnog prostornog plana, odlučuje o ulasku i izlasku iz sindikata, bira sudije Ustavnog suda, formira vladu, daje amnestiju…

Nosilac izvršne vlasti u Sjevernoj Makedoniji je Vlada, koju čine prvi ministar (premijer) i ministri i predsjednik. Osnovna odgovornost Vlade je sprovođenje zakona, predlaganje novih zakona, donošenje podzakonskih akata, organizacija ministarstava i njihov rad, diplomatska uloga… Predsjednik predstavlja prvu ličnost države, koji ima mandate u trajanju od 5 godina. On je vrhovni komandant oružanih snaga i šef Savjeta bezbjednosti. Ima diplomatsku ulogu, predstavlja državu, stavlja veto, imenuje premijera, kontroliše parlament…

Sudsku vlast u Sjevernoj Makedoniji predstavljaju sudovi, garanti poštovanja makedonskog prava Postoji nekoliko nivoa sudova: osnovni, osnovni sa proširenom nadležnošću, žalbeni i Vrhovni sud. Nadalje, ustavnost, zakonitost i prava građana štiti Ustavni sud. državni tužioci, ombudsman i RSS, kao dio pravosudnog sistema.

Radi boljeg, efikasnijeg i djelotvornijeg vršenja državne vlasti, Sjeverna Makedonija je podeljena na jedinice lokalne samouprave – opštine, kojima upravljaju gradonačelnici i opštinska vijeća.

Politički sastav Republike Crne Gore

Crna Gora je parlamentarna republika.  U Crnoj Gori vlast je uređena po načelu podjele na: zakonodavnu, izvršnu i sudsku.

Zakonodavnu vlast vrši Skupština Crne Gore, koju čine poslanici, birani neposredno, na osnovu jednakog biračkog prava, tajnim glasanjem. Poslanik se bira na šest hiljada birača, u Crnoj Gori kao jedinstvenoj izbornoj jedinici, na osnovu izbornih lista koje podnose: političke partije (stranačka izborna lista), koalicije političkih partija (koaliciona izborna lista) i grupe građana (izborna lista grupe građana).

Skupština Crne Gore je jednodomni parlament i ima 81 poslanika. Primarna dužnost poslanika u reprezentativnoj demokratiji jeste da zastupa građane, njihove stavove i interese. Zato jedna od osnovnih funkcija Skupštine jeste donošenje zakona u skladu sa interesima i potrebama građana. Pravo predlaganja zakona i drugih akata imaju poslanik i Vlada. Pravo predlaganja zakona ima i šest hiljada birača, preko poslanika koga ovlaste. Jedna od ključnih funkcija Skupštine je i nadzor nad radom Vlade.

Mandat Skupštine traje četiri godine i može prestati prije vremena, raspuštanjem ili skraćenjem mandata. Vlada Crne Gore je najviši organ izvršne vlasti Crne Gore. Vladu čine predsjednik, jedan ili više potpredsjednika i ministri. Predsjednik Vlade predstavlja Vladu i rukovodi njenim radom. Djelokrug rada, organizacija, način rada i odlučivanja uređeni su Ustavom, zakonima Crne Gore i podzakonskim aktima. Ministre u Vladi Crne Gore bira Skupština Crne Gore, kojoj je Vlada odgovorna za izvršavanje obaveza utvrđenih Ustavom i zakonima Crne Gore.

Sudsku vlast vrši sud. Sud je samostalan i nezavisan. Sud sudi na osnovu Ustava, zakona i potvrđenih i objavljenih međunarodnih ugovora. Zabranjeno je osnivanje prijekih i vanrednih sudova. Sud sudi u vijeću, osim kada je zakonom određeno da sudi sudija pojedinac.

Rasprava pred sudom je javna i presude se izriču javno. Izuzetno, sud može isključiti javnost sa rasprave ili njenog dijela iz razloga koji su nužni u demokratskom društvu, samo u obimu koji je potreban: u interesu morala; javnog reda; kada se sudi maloljetnicima; radi zaštite privatnog života stranaka; u bračnim sporovima; u postupcima u vezi sa starateljstvom ili usvojenjem; radi čuvanja vojne, poslovne ili službene tajne i zaštite bezbjednosti i odbrane Crne Gore.

U današnjim uslovima, govorimo o okruženju modifikovanih modela upravljanja, jer su od vremena Rimske Republike do današnjih sistema Sjeverne Makedonije i Crne Gori brojni društveni  problemi i došlo je do brojnih političkih promena. U svom korjenu, oni su sačuvali vanvremenski, arhaični Polibijev model podjele vlasti i mešoviti ustav. Budućnost ne predviđa sa sigurnošću promjene ovog modela, ali trenutno donosi najbolje od oba sistema i omogućava dobro funkcionisanje država.