Izručenje s posebnim osvrtom na praksu Europskog suda za ljudska prava

  07 Jun 2024 09:49

  Broj posjetilaca: 182

Piše: Magdalena Ilievska

Izručenje (ekstradicija) je oblik međunarodne saradnje u sprečavanju zločina, koji se sastoji u predaji, pod određenim uslovima i u određenom postupku, izvršioca krivičnog djela iz jedne države u drugu radi krivičnog gonjenja ili izvršenja krivične sankcije koja mu je tamo izrečena.

Pored ovog opšteprihvaćenog užeg pojma, jedan dio teorije govori i o širem ustavnom pojmu ekstradicije, koji označava svaki prelazak lica u drugu državu, bez obzira na povod i svrhu.    Ekstradicija, odnosno izručenje počinioca krivičnog djela, smatra se najvažnijim aktom međunarodne pravne pomoći. Izručenje se vrši radi vođenja krivičnog postupka protiv izručenog lica ili izvršenja kazne protiv njega. Postoji razlika između aktivne ekstradicije, kada se ekstradicija traži od neke zemlje i pasivne ekstradicije, kada matična država odobrava ekstradiciju.

Ekstradicija po svojoj pravnoj prirodi ima dva aspekta – materijalno pravo (pretežno regulisano krivičnim pravom i djelovima međunarodnog javnog prava, kao što je međunarodno krivično pravo) koje reguliše uslove za ekstradiciju i procesno pravo (regulisano krivičnoprocesnim pravom) koje uređuje sam postupak ekstradicije.

        
Prema nekim teoretičarima, sam čin izručenja znači odricanje od strane vlastitog represivnog organa države, u korist države koja traži ekstradiciju, kako bi izvršila svoju represivnu moć. U svakom slučaju jeste jedan od najznačajnijih oblika kaznene pravne pomoći u krivičnom pravu. Ekstradicija je od svog nastanka do danas prošla kroz nekoliko faza razvoja.

      
Prva faza, poznata i kao ugovorna faza razvoja gdje se izručenje razvija kao saradnja između dvije države na osnovu bilateralnih sporazuma. Vremenom su bilateralni sporazumi počeli da obuhvataju neke opšte principe, kao npr. obaveza države da odobri ekstradiciju. To je označiopočetak ekstradicionog prava. U to vrijeme veliki broj autora smatrao je da se obaveza izručenja može regulisati samo putem međunarodnih ugovora. Za ovaj period je karakteristično da ekstradicija uglavnom zadovoljava interese politike i politički je čin.

Več u drugoj fazi razvoja ove međunarodne saradnje koja počinje početkom 19. vijeka pored bilateralnih sporazuma počinju da se pojavljuju se i prvi nacionalni zakoni relevantni za ekstradiciju. Ova faza je poznata kao statutarna faza. Belgija je donijela prvi zakon o ekstradiciji 1833. godine (sadrži pravila kao što su zabrana izdavanja političkih delinkvenata i zabrana izručenja sopstvenih državljana), zatim SAD 1848. godine, Holandija 1875, Japan 1887, Engleska 1870, Argentina 1885 i Švajcarska 1892. godine. Ovaj period traje do Drugog svetskog rata. Takođe, formiraju se i osnovni principi ekstradicije koji su kasnije ugrađeni u mnoge međunarodne akte i nacionalne sisteme, a to su principi reciprociteta, dvostruke inkriminacije, specijalnosti i principa non bis in idem.  

Treći period razvoja ekstradicije počinje poslije Drugog svetskog rata rata i karakteriše ga ujednačavanje ovog postupka na međunarodnom planu, uz usvajanje međunarodnih konvencija. Ovu potrebu nameću prije svega velike migracije, kretanja i otvaranje državnih granica, što u krajnjoj liniji rezultira razvojem transnacionalnog organizovanog kriminala, a to doprinosi potrebi za sve bližom saradnjom između država u prevenciji kriminala i primjena ekstradicionog postupka.

  
Postupak ekstradicije se sprovodi na osnovu dva različita sistema, prihvaćenih od različitih država, od kojih je jedan administrativni, a druga mješoviti. U zemljama koje su prihvatile administrativni sistem, odluka o predaji, kao i prethodni postupak, sprovodi i usvaja izvršna vlast, odnosno vlada. Suprotno ovom sistemu, u mješovitom, postupak od ekstradicija je podeljen. To znači da prethodni ispitni postupak sprovodi se zahtjevom za predaju izvršioca krivičnog djela izdatog od strane pravosudnih organa, dok konačnu odluku donosi izvršna vlast, Vlada.

Međutim, u oba sistema, ekstradicioni postupak treba prije svega da zaštiti i garantuje osnovna ljudska prava koja su osnovna vrijednost i pokretač međunarodnog prava. To znači da poštovanje određenih ljudskih prava ima prioritet u odnosu na norme zakona o ekstradiciji i međunarodnih ugovora. U kontekstu ovog postupka, izručenje nije dozvoljeno ako je učiniocu zaprećena smrtna kazna u državi koja je tražila izručenje, zabranjuje se mučenje ili drugo okrutno i nehumano postupanje i kažnjavanje itd.

Evropski sud za ljudska prava u Strazburu je nadnacionalni sud, osnovan Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, koji predstavlja pravno sredstvo poslednje instance za lica koja smatraju da su njihova ljudska prava prekršena od strane ugovorne strane Konvencije. Pritužbe sudu mogu podneti i druge ugovorne strane. Kao stalno tijelo sa devet stalnih sudija, sud je osnovan 1. novembra 1998. godine, zamijenivši postojeće mehanizme izvršenja iz tog perioda, koji su uključivali Evropsku komisiju za ljudska prava (osnovana 1954.) i Evropski sud za ljudska prava, koji je osnovan 1959. godine. Novi oblik suda rezultat je ratifikacije Protokola 11, dodatka Konvenciji, koji je ratifikovan u novembru 1998. godine.

Nove stalno zaposlene sudije naknadno bira Parlamentarna skupština Savjeta Evrope. Prvi predsednik suda bio je Lucius Vildhaber. Broj sudija u sudu jednak je ugovornim stranama (zemljama članicama), kojih je sada 47. Svakog sudiju u odnosu na ugovorne strane bira Parlamentarna skupština Savjeta Evrope. Sudije treba da budu nepristrasni arbitri, a ne predstavnici bilo koje zemlje. Sudije se biraju na period od šest godina i mogu biti ponovo reizabrane.

Tužbe za kršenje prava od strane država članica se podnose u Strazburu, a zatim prosleđuju određenom odjeljenju. Neosnovane tužbe odbija je tročlano vijeće, jednoglasno. Utvrđene tužbe razmatra sudsko vijeće. Na odluke od velikog značaja može se uložiti žalba Velikom savetu sudstva. Svaka sudska odluka je obavezujuća za države članice i mora se sprovesti. Komitet ministara Saveta Evrope ima ulogu nadzora nad izvršenjem sudskih odluka.

    
Primjer iz prakse: Osnivač Vikiliksa Džulijan Asanž, koji se bori protiv ekstradicije iz Velike Britanije u SAD, podnio je tužbu Evropskom sudu za ljudska prava. Asanža (51) tuži američke vlasti po 18 optužbi, uključujući špijunažu, nakon što je Vikiliks objavio gomile poverljivih američkih diplomatskih i vojnih dokumenata, koji svjedoče o brojnim ratnim zločinima koje su počinile SAD u vojnim operacijama na Bliskom istoku u Iraku i Avganistanu. . Britanija je dala zeleno svjetlo za njegovo izručenje, ali se Asanž žalio Višem sudu u Londonu, koji će ga saslušati početkom sledeće godine. Njegov pravni tim je takođe pokrenuo slučaj protiv Britanije pred ESLJP, što bi moglo da izazove blokadu ekstradicije. Protiv 51-godišnjeg Australijanca podneta je tužba u SAD zbog objavljivanja više od 700.000 poverljivih dokumenata o američkim vojnim i diplomatskim aktivnostima, posebno u Iraku i Avganistanu.

Izvor: Meritum, XIV-2024